آتش عنصری خاص و مقدس و یکی از نمادهای اصلی خداوند در ایران باستان به شمار می‌رفت و مردم تقریبا در تمام جشن‌های خود آتش روشن می‌کردند، اما خاص‌ترین آن برای تحسین آتش جشن سده بوده است. این جشن در آن زمان مهمترین جشن بعد از نوروز و مهرگان بود که هنوز هم توسط زرتشتیان شهرهای مختلف ایران به ویژه کرمان و یزد برگزار می‌شود. محل اصلی برگزاری این مراسم منطقه «بوداق آباد» کرمان است. اگرچه بر اساس اسناد تاریخی، این جشن مانند نوروز و یلدا را نباید مذهبی دانست و در واقع جشن‌های ملی ایران هستند. در ادامه به معرفی جشن سده و فلسفه و تاریخچه آن می پردازیم. همراه ترنم نورد باشید.
فلسفه جشن سده
جشنواره سده را می‌توان از دیدگا‌ه‌های مختلفی از جمله تاریخ و اسطوره مورد بحث قرار داد. در مورد منشأ این جشن نظرات مختلفی وجود دارد. دلایل مختلفی برای آغاز و برگزاری این رویداد وجود دارد، اما بسیاری از مورخان بر این باورند که در قدیم ایرانیان یک سال را به نیمه سرد و نیمه گرم تقسیم می‌کردند و ۱۰۰ روز پس از شروع فاز سرد، مردم جشن سده را جشن می‌گرفتند، زیرا از سرمای شدید گذشته بود. افسانه‌ای می‌گوید که جشن سده در دهم بهمن ماه برگزار می‌شد که تعداد مردم روی زمین ۱۰۰ نفر بود و یکی می‌گوید که سده در صدمین روز از فصل سرد و عبور از شب یلدا برگزار می‌شد که به معنای غلبه بر روزهای سیاه بود و شروع روزهای طولانی‌تر و روشن‌تر بوده است؛ بنابراین می‌توان از آن به‌عنوان جشنواره نیمه زمستان نیز نام برد.
برخی دیگر معتقد بودند که زمستان به دو قسمت (دو قسمت ۴۰ روزه) تقسیم می‌شود. زمستان سردتر و سنگین‌تر از شب یلدا تا دهم بهمن شروع می‌شود و زمستان روشن‌تر و گرم‌تر از دهم بهمن شروع می‌شود و زمین با آتش بزرگی که مردم در روز سده روشن می‌کنند گرم‌تر می‌شود. افسانه دیگری درباره سده به مقدس بودن عدد ۴۰ در میان ایرانیان اشاره دارد. به‌عنوان مثال، آنها در چهلمین روز مرگ یا تولد عزیزانشان مراسمی را برگزار می‌کنند. طبق این باور ۴۰ روز بعد از شب یلدا جشنی دارند.
جشن سده یک جشن ملی
ایرانیان باستان دارای فرهنگ غنی از جشن‌ها بودند که هر کدام بر‌اساس باورهای اسطور‌ه‌ای و پدید‌ه‌های طبیعی معنایی نمادین داشتند. سده که در ۱۰ بهمن (۳۰ ژانویه) جشن گرفته می‌شود، جشن مهمی است که قدمت آن به دوران باستان بازمی‌گردد. این بخش مهمی از فرهنگ ایرانی است و برای کسانی که آن را جشن میگیرند از اهمیت زیادی برخوردار است. پس از نوروز و یلدا، سده سومین جشن مهم ایرانیان است که از دوران باستان تا به امروز برگزار می‌شده است. در گذشته ایرانیان باستان برای هر ماه از سال جشن خاصی داشتند و جشن سده که در دهم بهمن ماه برگزار می‌شد، یکی از مهمترین جشن‌هاست.
ایرانیان بر این باور بودند که در این روز انسان‌ها آتشی را کشف کردند که نشانه‌ای از جانب خداوند، نماد انرژی نور و گرما و نیز سلاحی برای نبرد با تاریکی و اهریمن (شیطان) است. برخی از مورخان بر این باورند که «سده» یک مراسم مذهبی بوده است، با این حال شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این یک جشن ملی بوده که توسط مردم عادی برگزار می‌شده است. در جشن سده در ایران، مردم آتش روشن می‌کنند و نماز می‌خوانند تا نماد سپاسگزاری خود از گرما و نور خورشید باشد. این جشنواره بخش قابل توجهی از فرهنگ ایرانی است و بازدیدکنندگان از سراسر جهان را به خود جذب می‌کند. در جشن‌ها شرکت کنید و جادوی جشنواره سده را در ایران تجربه کنید. به جشن‌ها بپیوندید و جادوی سده را تجربه کنید، جشنواره‌ای که تغییر فصل‌ها و قدرت طبیعت را جشن می‌گیرد.
جشنواره سده در کدام شهرهای ایران برگزار می‌شود؟
امروز جشن سده به‌عنوان مراسم باشکوهی در یزد و کرمان، دو شهر ایران که بیش‌ترین جمعیت زرتشتیان ایران را در خود جای داده‌اند، برگزار می‌شود، اما در شهرهای دیگری مانند تهران، شیراز، اصفهان و استان گیلان برگزار می‌شود، افراد زیادی از شهرهای دیگر و حتی کشورهای دیگر برای حضور در این رویداد افسانه‌ای و باستانی به این دو شهر سفر می‌کنند. زرتشتیان ایرانی که از ایران مهاجرت کرده‌اند، جشنواره سده را در برخی از کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا برگزار می‌کنند.
آداب و رسوم جشن سده
جشنواره سده از ظهر دهم بهمن آغاز می‌شود و تا غروب آفتاب ادامه دارد. ساختن آتش بزرگ که مهمترین فعالیت در این روز است توسط افراد به صورت گروهی انجام می‌شود. از قدیم‌الایام مردم هیزم جمع می‌کردند و در مقابل شاه یا والی توده‌ا‌ی بزرگ (به نام سده) درست می‌کردند. قبل از غروب آفتاب، موبدان زرتشتی و چند مرد جوان که همگی جامه‌های سفید بر تن داشتند، با یک دست مشعل‌های شعله‌ور و با دست دیگر دست دیگر و پس از سه بار قدم زدن در اطراف سده و خواندن مناجات از اوستا (کتاب درسی دینی زرتشتیان) و ستایش آتش که به‌عنوان یکی از چهار عنصر اصلی جهان شناخته می‌شود، هیزم را روشن می‌کردند و آتش بسیار بزرگی درست می‌کردند. سپس مردم عادی دور آتش جمع می‌شدند و گرمی و روشنایی آن را جشن می‌گرفتند.
صرف نظر از مذهب، جنسیت و ملیت، بسیاری از مردم در این جشنواره افسانه‌ای شرکت می‌کنند و پیروزی نور و گرما بر شب و تاریکی را به صورت نمادین جشن میگیرند. بعداً که شعله‌ها فروکش می‌کنند، عد‌ه‌ای از روی آتش می‌پرند و دور آن می‌رقصند و وقتی پیشانی خاموش می‌شود، کشاورزان مقداری خاکستر از زمین برمی‌دارند تا به خاک مزرعه‌شان برکت دهند و مزرعه خود را از خشکسالی حفظ کنند. برگزارکنندگان سده برای این روز خجسته دست به تهیه غذاها می‌زنند. از معروف‌ترین غذاها و شیرینی‌هایی که در این روز سرو می‌شود می‌توان به آش مخصوص، آجیل (مخلوط آجیل)، گز و سوهان اشاره کرد.
تاریخچه جشن سده
در زمان ساسانیان آتش‌های بزرگی برپا می‌شد. کاهنان نمازهای مخصوص آتش «آتش نیایش» را اقامه می‌کردند و قبل از روشن شدن آن در هنگام غروب، مراسم صحیح را انجام می‌دادند. مردم دور آتش می‌رقصیدند و شراب یک تجملات گران قیمت به صورت جمعی سرو می‌شد و مانند سایر مراسم مذهبی زرتشتیان این مراسم با شادی، شادی و ضیافت به پایان می‌رسید. مفصل‌ترین گزارش این جشن مربوط به قرن دهم در زمان مرداویج زیاری، حاکم اصفهان است. خانواده زیاری که از ایرانی‌الاصل‌ها بودند، تمام تلاش خود را برای زنده نگه داشتن سنت‌های قدیمی انجام دادند.
آتش‌های عظیمی در دو سوی «زاینده‌رود»، رودخانه اصلی تقسیم‌کننده شهر برپا شد. صدها پرنده در حالی که گلوله‌های آتشین کوچکی را برای روشنایی آسمان حمل می‌کردند رها شدند. آتش‌بازی، دلقک، رقص و موسیقی همراه با ضیافت‌های مجلل بره بریان، گوشت گاو، مرغ و سایر غذاهای لذیذ وجود داشت. این سنت حتی در میان زرتشتیان نیز تقریباً از بین رفت. این جشن در دوران پهلوی دوباره احیا شد و به‌عنوان یک جشن بزرگ توسط کل جامعه زرتشتی پذیرفته شد و در میان سایر ایرانیان نیز محبوبیت روزافزونی پیدا کرد.
در نزد زرتشتیان، مقدمه اصلی سده، جمع‌آوری چوب در روز قبل از جشن است. پسران نوجوان به همراه چند مرد بالغ برای جمع‌آوری خار شتر؛ درختچه رایج بیابانی ایران، به کوه‌های محلی می‌روند. برای اکثر آنها این اولین باری است که از خانواده خود دور می‌شوند و این مناسبت به آیینی شبیه است؛ قدمی قابل توجه برای پسران در راه مردانگی. چوب‌‌های جمع‌آوری شده به زیارتگاه محلی برده می‌شود و در بازگشت به خانه اگر برای اولین بار باشد جشنی برای پسران در خانه با دوستان و اقوام برگزار می‌شود.
شب چله
همچنین اگر با فرهنگ ایران و ایران باستان آشنایی داشته باشید شاید بدانید که در چهلمین شب زمستان جشن بزرگی در ایران برگزار می‌شود که به آن شب یلدا یا چله بزرگ می‌گویند. دلیل برگزاری شب یلدا این است که ایرانیان زرتشتی معتقد بودند که میترا ایزدبانوی نور در این شب به دنیا آمده تا با اهریمن ایزد تاریکی بجنگد.
اینک روز دهم بهمن که با گذشت چهل روز از چله بزرگ جدا شده و به چله کوچک معروف است، برای زرتشتیان ایران باستان روز مقدسی بود. چرا؟ زیرا معتقد بودند که آتش در این روز کشف شده و کشف آن به میترا در برابر دنیای تاریک کمک می‌کند و همچنین به همین دلیل است که جشن سده توسط مردمی برگزار می‌شود که در اطراف دایره‌های عظیم آتش می‌رقصند.
جشنواره سده در کتب اساطیر ایرانی
فردوسی در کتاب حماسی خود به نام «شاهنامه» به کشف آتش برای اولین بار در دهم بهمن اشاره کرده است. داستان شاهنامه از این قرار است که هوشنگ، یکی از پادشاهان اساطیری پیشدادی، مدتی را در کوهی می‌گذراند. یک بار در حالی که در حال قدم زدن بود به مار بزرگی برخورد کرد. او که ترسیده بود، سنگی پرتاب کرد تا مار خبیث را از خود دور کند. با این حال، این رویداد بی‌اهمیت منجر به یکی از مهمترین اکتشافات تاریخ بشر شد. هنگامی که سنگ پرتاب شده به سنگ‌های دیگر به زمین برخورد کرد، درخششی ایجاد شد و آتش به وجود آمد.
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
سده نام آن جشن فرخنده کرد یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار
داستان حماسی دیگری می‌گوید که فریدون در دهم بهمن بر ضحاک ملوک خبیث پیروز شد و عدالت را به جهان بازگرداند. در عین حال از آنجایی که مردم از شر آن ظالم بزرگی که از مغز جوانان ایرانی تغذیه می‌کرد خلاص شده بودند، در سراسر ایران مهمانی‌های بزرگی ترتیب دادند و سنت بزرگداشت ۱۰ بهمن تا امروز ادامه داشت.
نکاتی که باید قبل از شرکت در جشنواره سده در نظر بگیرید
- از آنجایی که سده یک جشن مذهبی است، باید به این آیین و برگزارکنندگان احترام گذاشته و با ادب رفتار کنید.
- در اولین قسمت مراسم، به خصوص زمانی که موبدها در حال روشن کردن آتش و خواندن هستند، از خوردن و آشامیدن بپرهیزید. سعی کنید سکوت کنید.
- چون آتش برای زرتشتیان عنصری مقدس است و سده چیزی جز حرمت و ستایش آتش نیست. از نزدیک شدن به آتش و افزودن چیزی به آن بپرهیزید.
- معمولا عکس‌برداری و فیلم‌برداری در جشنواره سده ممنوع نیست، اما پیشنهاد می‌شود قبل از عکس‌برداری دوباره سوال کنید و دوباره چک کنید.
سخن آخر
برای ایرانیان باستان، روز دهم بهمن (حوالی ۳۰ ژانویه) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. روز شادی، هیجان و آیین‌های مقدس. قبل از طلوع خورشید، ایرانیان بر فراز کوه‌های بلند یا پشت‌بام خانه‌های خود دور هم جمع می‌شدند و آتش‌های عظیمی را افروخته می‌کردند و مهمترین جشن ایرانی را جشن می‌گرفتند: جشن سده. امروزه جشن سده عمدتا در دهم بهمن ماه برگزار می‌شود. ممکن است آتش در بیرون روشن شود یا نباشد و بیشتر فعالیت‌ها در داخل حرم‌ها انجام می‌شود. فعالیت‌های جمع‌آوری چوب کاهش یافته است. اگرچه تلاش‌هایی برای حفظ آنها وجود دارد. با این حال اکثر ایرانیان با این مناسبت بیشتر آشنا می‌شوند و در خارج از ایران گردهمایی‌ها و جشن‌هایی برپا می‌شود.
آتش روشن است. موسیقی، رقص و شادی از همه نوع تا پایان شب ادامه خواهد داشت. این مناسبت برای اکثریت ایرانیان هیچ اهمیت مذهبی ندارد و مراسم خاصی جز برافروختن آتش در هنگام غروب آفتاب و خوش‌گذرانی و در نتیجه پیروی از سنت‌های کهن در زمانی که شادی را گرامی می‌داشتند و انجام می‌دادند، شامل نمی‌شود. این عمل افرادی را با پیشینه‌های مختلف فرهنگی، قومی و مذهبی متحد می‌کند. فرصتی برای تعاملات مسالمت‌آمیز پیرامون سنت‌های کشاورزی و غذایی و ترویج تنوع و تداوم بیان شفاهی و حافظه فراهم می‌کند.
